Velika Morava - Da li znate?

---

Morava ili Velika Morava je reka u Srbiji. Nastaje spajanjem Zapadne i Južne Morave kod grada Stalaća.
Uliva se u Dunav na prostoru između Smedereva i Kostolca. Morava je, zajedno sa Zapadnom Moravom, najveća srpska reka. Dužina Velike Morave je 185 km, sa Zapadnom Moravom (duža pritoka) je 487 km.

Dužina

Velika Morava nastaje spajanjem Južne Morave i Zapadne Morave blizu Stalaća, malog grada i centralne železničke raskrsnice u centralnoj Srbiji. Od tog mesta do ušća u Dunav, severoistočno od Smedereva, Velika Morava je dugačka 185 km. Sa svojom dužom pritokom, Zapadnom Moravom, ukupna dužina iznosi 493 km. Južna Morava koja predstavlja glavni izvor vode za Moravu je duža, ali je zbog regulacije rečnog korita i melioracionih radova danas učinjena kraćom. Regulacioni radovi su učinjeni na sve tri Morave, tako da su sve značajno skraćene. Nekad je ova reka bila preko 600 km dužine. Danas je najudaljeniji izvor vode za moravski sliv izvor reke Ibar, desne i najveće pritoke Zapadne Morave. Ibar izvire u Crnoj Gori i zajedno kao sistem Ibar-Zapadna Morava-Velika Morava predstavlja rečni sistem dužine 550 km i, kao takav je najduži vodeni put na Balkanskom poluostrvu
Velika Morava pripada crnomorskom slivu. Površina sliva Velike Morave je 6.126 km², a celog moravskog sistema 37.444 km² (od čega 1.237 km² u Bugarskoj i 44 km² u Makedoniji), što je 42,38 % od površine Srbije. Velika Morava protiče najplodnijim i najgušće naseljenim područjem centralne Srbije, zvano Pomoravlje. Pomoravlje je nastalo na mestu zaliva nekadašnjeg Panonskog mora koje se isušilo pre oko 200.000 godina. Oko polovine dužine doline se nalazi Bagrdanska klisura.
U prošlim stolećima, bila je poznata po svojim nepreglednim šumama, ali danas nije više ništa ostalo od velikih stabala (grmova).
Ušće u Dunav je između sela Kulič i Dubravica, velikog ugljenog basena Kostolac. To je jedan od dva velika ugljena basena u rečnom slivu, drugi je Resavski ugljeni basen u dolini desne pritoke Resave.
Prosečan protok Velike Morave na ušću u Dunav je 255 m3/s. Od toga 120 m3/s je doprinos Zapadne Morave, 100 m3/s Južne Morave, a 35 m3/s se uliva neposredno u Veliku Moravu.

Pritoke

Pritoke Velike Morave su kratke po dužini. Najduža je Jasenica (79 km) a druge su retko preko 50 km. Desne pritoke su: Jovanovačka reka, Crnica, Ravanica, Resava i Resavica (ili Resavčina). Leve pritoke su brojnije, uključujući: Kalenićka reka, Lugomir, Belica,Osaonica (ili Osanica) Lepenica, Rača i Jasenica. Mnoge od njih nisu bogate vodom, ali tokom kišnih godina one izazivaju velike poplave, što je glavni problem celog moravskog sliva.
Pre ulivanja u Dunav, Velika Morava se račva čineći 47 km dugačak rukavac pod nazivom Jezava, koji se uliva u Dunav odvojeno u gradu Smederevu pošto se prethodno spoji s dužom (51 km) rekom Raljom, s leve strane.

Uređivanje reke

Velika Morava je primer reke koja meandrira (menja tok). Ona jeste bila 245 km dugačka od nastanka do ušća, međutim, pravom linijom, to je sveg 118 km. Tako je odnos meandriranja 118:245, što je u samom vrhu reka u Evropi.
Rečno korito je široko 80-200 m i duboko do 10 m. Sasvim je uobičajena pojava da Morava posle poplave promeni tok ostavljajući na mestu prethodnog korita jezera koja su poznata pod nazivom moravište. Južna Morava je zbog vlike erozije u slivu bogata ogromnom količinom materijala koji se taloži u rečnom koritu umanjujući dubinu i na taj način čineći poplave još češćim.
Počevši od 1966, ogromni radovi su započeti na sprečavanju budućih poplava. Niz akumulacija je napravljen na pritokama (jezera Bovan, Ćelije, Gazivode, itd), a meandri su presecani. Na taj način je tok reke ispravljan a reka je učinjena kraćom (u slučaju Velike Morave sa 245 na 185 km. Bilo je predviđeno da se skrati čak na 152 km i da postane ponovo plovna.
Predviđeno je, ukupno, 18 akumulacija, presecanje 23 meandra, nasipanje kilometara novih nasipa i intenzivno pošumljavanje. Međutim, do 1980-ih, pogotovo 1990-ih zbog ekonomske krize, ratova i sankcija svi radovi su prekinuti.
Morava i njene pritoke još uvek plave, često, a rečno dno se izdiže uprkos mnogih bagera koji iskopavaju pesak i šljunak, u gradovima i selima duž toka reke (Lozovik, Lugavčina, Lučica, Velika Plana, Simićevo, itd.).

Plovnost

Danas, Velika Morava je plovna svega 3 km od ušća. U istoriji, bila je plovna sve do grada Ćuprije, što je skoro ¾ njene dužine. Međutim, kao što je navedeno, Velika Morava je doslovno zatrpana materijalom iz Južne Morave. Kad je počeo program melioracije 1966. godine bilo je predviđeno da postane ponovo plovna, u prvoj fazi do Ćuprije, a kasnije sve do Stalaća, dakle celih 100 %.
Ništa od najavljenog nije napravljeno. Čak se pojavila nova ideja (u stvari, oživela stara) o izgradnji plovnog kanala Dunav-Morava-Vardar-Egejsko more. Tehnički problemi u izgradnji ovakvog objekta su ogromni (ni Morava ni Vardar nisu plovni). Nije jasno koliko bi se ovaj plovni put koristio, a pretpostavlja se da bi cena ovakvog projekta bila previsoka i da ne postoji ekonomski potencijal (pogotovo u Srbiji) da finansira niti da iskoristi ovakav plovni kompleks. U ovom momentu je niko ne razmatra kao ozbiljnu ideju niti ima naznaka o potencijalnim investitorima.

Naselja

Mada je oduvek plodna moravska dolina bila najgušće naseljen deo Srbije, velike poplave su sprečavale naseljavanje samih obala reke. Jedini grad na obali reke je Ćuprija, mada je on više puta pretrpeo velike štete zbog blizine reke, uključujući i nekoliko poplava devedesetih godina dvadesetog veka. Drugi su gradovi sagrađeni malo dalje od same reke, uključujući sledeća mesta: Paraćin, Jagodina, Batočina, Lapovo, Svilajnac, Velika Plana, Požarevac i Smederevo. Manja mesta i sela uključuju: Varvarin, Glogovac, Markovac, Veliko Orašje, Miloševac, Lozovik, Simićevo, Oreovica itd.

Tradicija

Rimljani su je nazvali Margus (uz to, Zapadnu Moravu su zvali Brongus, a Južnu Moravu Angrus). Današnji grad Ćuprija je postala u Rimsko doba po rečima Horreum Margi (što znači Žitnica Morave).
U srpskoj istoriji, njena dolina je postala kolevka savremene srpske države na početku 19. veka (takozvana, Moravska Srbija). Mnoge su pesme ispevane koje slave Moravu i njenu plodnost, ali i njenu zlu ćud i vodoplavnost. Međutim, to nisu samo tradicionalne. Mnoge od njih nastaju i dan-danas, a najpoznatije su: "Oj, Moravo, Moravo, tija reko", "Uz Moravu vetar duva", "Na Moravi vodenica stara", "Moravac kolo", itd. "Oj, Moravo" je, možda, najkarakterističnija:

„Oj, Moravo, moje selo ravno,
Kad si ravno što si vodoplavno?

Kiša pade, te Morava dođe,
Te poplavi moje selo ravno,

A u selu Jovanove dvore
I u dvoru Jovanovu ljubu.“

oOo